Proje Özeti

Yürütülmesi planlanan bu projenin amacı, daha önce Fen bilimleri, Teknoloji, Matematik ve Mühendislik (FTMM) alanları mesleki ilgi ölçümlerine entegre edilmiş olan mesleki karmaşıklık düzeyinin (bk. Toker ve Ackerman, 2012), sosyal ve girişimci alanlar mesleki ilgi ölçümlerine de entegre edilmesidir. Bu proje kapsamında Sözel Veri İşleme Karmaşıklık Düzeylerine İlgi ölçeğinin geliştirilerek üniversite öğrenci ve çalışan örneklemlerinde yapı ve ölçüt-bağıntılı geçerliğinin çalışılması amaçlanmaktadır. Ayrıca daha önce oluşturulmuş ve ön çalışması öğrenci örneklemlerinde yürütülmüş olan İnsanlarla Etkileşim Karmaşıklık Düzeylerine llgi ölçeğinin (Acikgoz ve Toker, 2016) de çalışan örneklemlerinde incelenmesi planlanmıştır. Bu incelemelerin hem Türkiye hem de ABD örneklemleri ile gerçekleştirilmesi planlanmıştır.

Mesleki ilgiler, meslek alanı gereklilikleri ile uyum gösterdikçe, mesleki doyum, meslekte devam niyeti ve hatta akademik ve iş performası artış göstermektedir (ör. Holland, 1997; Kristof-Brown vd., 2005; Nye vd., 2012; Spokane vd., 2000; Toker ve Ackerman, 2012; Tracey, 2002; Tracey ve Robbins, 2006; Van Iddekinge vd., 2011). Lise ve üniversitenin ilk yılında öğrencileri kendilerine en uygun mesleklere yönlendirmek amacıyla mesleki ilgi envanterleri uygulanmaktadır. Dünya çapında uygulanan farklı envanterlerin hemen hepsi Holland’ın (1959, 1997) altı mesleki ortam kuramına (RIASEC) dayanmaktadır. Gerçekçi (Realistic), Araştırmacı (Investigative), Sanatsal (Artistic), Sosyal (Social), Girişimci (Enterprising) ve Geleneksel (Conventional) olarak bilinen bu mesleki ortamlara yönelim ölçülürken mesleki ilgilerin “yönü” (direction of occupational interests) ele alınmaktadır. İlgilerin yönü ölçülürken kişinin hangi altı alandan bir veya ikisine yöneldiği değerlendirilmekte ancak ortaya çıkan mesleki alanın içerisinde yer alan ve karmaşıklık düzeyleri bakımından birbirinden farklılık gösteren mesleklerden hangisinin kişi için daha uygun olduğu değerlendirilememektedir. Holland kuramı çerçevesinde gerçekleştirilen bu ölçümler memnuniyet, devam ve performans gibi iş sonuçlarını açıklamada yetersiz kalmakta ve kriterlerde %3 ile %6 arasında varyans açıklamaktadır (ör. Nauta, 2010; Nye vd., 2012; Spokane vd., 2000; Tracey ve Robbins, 2006; Van Iddekinge vd., 2011). Bu konunun araştırmacı ve uygulayıcıları RIASEC modelini temel alan mesleki ilgi ölçümlerinin iş sonuçlarını yordamada yetersiz kaldığını ve alternatif değerlendirmelere ihtiyaç olduğunu belirtmişlerdir (ör. Armstrong vd., 2008; Nauta, 2010; Toker ve Ackerman, 2012; Tracey, 2002; Tracey ve Round, 1996).

Toker ve Ackerman (2012) mesleki ilgi ölçümlerini geliştirmek amacıyla mesleki karmaşıklık düzeylerini entegre etmeyi önermiş ve bu doğrultuda Gerçekçi ve Araştırmacı ortamların içinde yer alan düşük, orta, ve yüksek karmaşıklığa sahip mesleki grupların görevlerini temsil edecek bir ölçek geliştirmişlerdir. Yüksek karmaşıklık ifade eden görevlere ilgilerin karmaşıklık düzeyi yüksek olan FTMM alanları meslek sonuçları ile ilişkili olduğunu ve hem RIASEC kuramı temelindeki geleneksel ilgi ölçümlerinin hem de sayısal yeteneklerin üzerinde %4 ve %12 arasında varyans açıkladığını ortaya koymuşlardır. Mesleki karmaşıklık düzeylerinin entegre edildiği alanyazındaki bu ilk ölçeğin Türkiye üniversite öğrencileri arasındaki geçerliği de TÜBİTAK3001 projesi kapsamında gösterilmiştir. Önerilen bu yeni projenin özgün değeri de karmaşıklık düzeyleri çerçevesinin Gerçekçi ve Araştırmacı meslek ortamlarından sonra Sosyal ve Girişimci mesleki ortamlarına yönelik ilgilerin ölçülmesinde ilk kez entegre edilecek olmasıdır.

Sosyal ve Girişimci alanlara yönelik olarak ölçek oluşturulurken karmaşıklık düzeylerinin aktivitelere göre nasıl farklılaştığını gösteren mesleki veritabanlarından yararlanılacaktır. Meslekler Sözlüğü’ne göre (Dictionary of Occupational Titles; U.S. Department of Labor, 1991) işlerin karmaşıklık düzeyine göre nasıl değiştiğini tanımlayan üç boyut bulunmaktadır; veri (data), insanlar (people) ve objeler (things) ile etkileşim. Bu boyutlardan “insanlarla etkileşim” ve “veri ile etkileşim” sosyal ve girişimci alanlarında mesleklerin birbirinden nasıl farklılaştığını tasvir etmektedir ve bu alanlara yönelik karmaşıklık düzeyine ilgi ölçümü oluşturmada temel alınması gereken boyutlardır. Bu boyutlara denk gelen farklı karmaşıklıktaki mesleki görevler Mesleki Bilgi Ağı (Occupational Information Network) adlı çevrimiçi veritabanından edinilecektir. Geliştirilen ölçeklerin yapı ve ölçek-bağıntılı geçerliği üniversite öğrenci örnekleminde ve de sosyal, eğitim ve iktisadi-idari alanlarında çalışan yetişkinlerden oluşan örneklemlerde sınanacaktır. Bu alanlardaki karmaşık görevlere ilgi duydukça gerek akademik hayatta gerekse iş hayatında mesleki bağlılık ve başarı ile ilgili sonuçlarda da artış gözlenmesi beklenmektedir.

Proje sonucunda oluşturulan ölçeklerin mesleki ilgi alanyazınına önemli katkılarda bulunması beklenmektedir. Öncelikle, FTMM alanlarında ortaya konduğu gibi, sosyal ve girişimci alanlarda da mesleki görevlerin karmaşıklık düzeylerinin değerlendirmelere dahil edilmesinin meslek/iş memnuniyeti, iş performansı gibi önem verilen mesleki sonuçlarda yordayıcı gücü arttırdığına yönelik ek destek sağlanabilecektir. Mesleki ilgiler konusu, endüstri, iş ve örgüt psikolojisi alanında birkaç araştırmacı dışında (ör. Nye vd., 2012; Van Iddekinge vd., 2011) çoğunlukla ihmal edilmiş olan bir konudur. Bunun nedeni, kişilik ve mesleki ilgi ölçümlerinin başarı ölçütlerini bilişsel yetenek ölçümleri kadar iyi yordayamamış olmasıdır ve bu testlerin kullanımı ile ilgili tartışma konusu oluşmuştur (Guion, 2011). Mesleki ilgi ölçümlerinin iyileştirilmesi ile bilişsel yetenekler dışındaki faktörlerin önemine dikkat çekilebilecektir.

Proje çıktıları ile aynı zamanda bu alanda araştırma yapanların kullanabileceği bir ölçek, kendi ölçeğini geliştirmek isteyenlere de bir yöntem sunulmuş olacaktır. Alanyazına katılan ölçek ile gerek lise, gerek üniversite düzeyinde gerekse iş hayatında çok sayıda yeni araştırma yürütülebilecektir. Ölçekle ilgili görgül desteğin artması durumunda uygulamacıların kullanması mümkün olabilecektir. Bu durumda bireylere sunulan mesleki yönlendirmeler geleneksel değerlendirmelere kıyasla daha çok yardımcı ve daha gerçekçi olacaktır.

Özetle, önerilen çalışma, Sosyal ve Girişimci alanları Mesleki Karmaşıklık Düzeyine İlgi envanterinin ileride mesleki danışmanlık uygulamalarında kullanılabilirliğinin sınanması için gerekli olan psikometrik inceleme ve norm çalışmalarının temelini oluşturacak bir çalışma niteliğindedir.