Akademik Veri Yönetim Sistemi
SOMEL M. (Yürütücü), ALICI A. Y., KAMIŞ Y.
TÜBİTAK Projesi, 1001 - Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Projelerini Destekleme Programı, 2024 - 2027
Son 10 yıl içinde arkeogenomik araştırmalar hızla ilerlemekte ve insanlık tarihine dair yeni bulgular sunmaktadır. Ancak bu çalışmalar şimdiye dek neredeyse istisnasız olarak tek bir yerleşim yeri ya da bölgeyle sınırlı kalmıştır. Önerilen bu araştırma projesinde ise son 12 bin yılda dünya çapında yaşanan sosyoekonomik değişimlere eşlik eden toplumsal gelenekleri arkeogenomik veriyle inceleyecek ve bütünsel biçimde analiz edeceğiz.
Çalışmanın ilk ayağı olarak yayınlanmış 10 bini aşkın antik insan genomuna ait orijinal veriler toplanacak, standart biçimde ve olası sapmaları minimize edecek şekilde işlenecek, antik genomlardaki bilgiyi maksimize etmek amacıyla hem tek-alelli/haploit hem de impüte/diploit antik genom veri setleri oluşturulacaktır. Buna ek olarak derlenen arkeogenomik veri setlerindeki tarihsel bireylere ait arkeolojik bilgiler ve ilgili toplumların sosyoekonomik özellikleri literatürden derlenecektir. Çalışmamızın ana hedeflerinden ilki mevcut alternatifinden daha zengin ve doğru arkeogenomik veri setleri hazırlanarak hem genetikçi hem sosyal bilimcilerin rahat kullanımına uygun biçimde yayınlanmasıdır. ODTÜ Arkeogenomik Veri Seti bu açılardan eşsiz olacaktır ve çok yaygın kullanılacağını öngörmekteyiz.
Derlenen veri setleriyle temsil edilen geçmiş topluluklarda bir dizi geleneğin izleri arkeogenomik veriden standart yöntemlerle çıkarsanacaktır. Bu özellikler akrabalık, insan hareketliliği ve toplumsal cinsiyet rolleriyle ilgilidir. (1) Veri setinde yeterli kapsama sahip tüm bireylerde akraba evliliği kaynaklı genetik kendileşme ölçülecek ve akraba evliliğinin farklı toplumlarda sıklığı ölçülecektir. (2) Veri setindeki bireyler zaman-mekan kümelerine ayrılacak ve her bir kümedeki çiftler arasında yakın soybağı sıklıkları, birinci derece biyolojik akrabalar arasında da kardeş ve ebeveyn-çocuk ilişkilerinin sıklıkları belirlenecektir. (3) Erkek-erkek ve kadın-kadın erişkin çiftler arasında soybağı tipleri ve sıklıkları kullanılarak, ayrıca aynı dönemde ve mekanda gömülmüş erişkin kadın ve erkek genetik çeşitlilik bilgisi karşılaştırılarak incelenen topluluklarda atayerli ve anayerli gelenekler belirlenecektir. (4) Her zaman-mekan kümesinda diğer küme üyelerinden genetik olarak ayrıksı olan, yani olası göçmen veya göçmen soyundan bireyler belirlenecek, impüte genomlarla aynı dönemde ama farklı bölgelerde yaşamış akraba çiftler belirlenecek, böylece farklı topluluklarda uzun mesafeli hareketliliğin sıklığı belirlenecektir. (5) Uzun mesafeli hareketlilikle ilişkilendirilmiş bireylerin cinsiyet bilgisi kullanılarak, ayrıca her bölgede X ve otozomlarda genetik çeşitliliğin zaman içinde değişimi modellenerek, her toplulukta uzun mesafeli hareketlilikte kadın ve erkek rolleri karşılaştırılacaktır.
Yukarıda sayılan analizlerle üretilen istatistikler ve gözlenen örüntüler Holosen boyunca incelenebilen tüm kıtalarda (Avrupa, Güneybatı Asya, Doğu Asya, ayrıca veri yettiği ölçüde Sahra Altı Afrika, Okyanusya, Kuzey ve Güney Amerika) hem kendi aralarında, hem de ilgili toplulukların ekonomik/sosyal özellikleriyle karşılıklı olarak hem nicel hem nitel düzeyde incelenecektir. Buradaki birinci hedef, ortaya çıkarılan akrabalık, insan hareketliliği ve toplumsal cinsiyet rolleriyle ilgili özelliklerin birbirleriyle ilişkilerini incelemektir. Örneğin bu kapsamda akraba evliliği ile atayerli geleneklerin olası bağıntısı test edilecektir. İkinci hedef ise arkeogenomik veriden çıkarsanan toplumsal özelliklerin geçmiş topluluklara ait materyal kültür ve tarihsel kayıtlara dayanan sosyoekonomik özelliklerle karşılaştırılmasıdır. Burada üretimin, nüfusun ve mülkiyetin yoğunlaşmasının soybağı odaklı toplumsal organizasyon ve gelenekleri nasıl şekillendirdiğine dair hipotezler sınanacaktır. Örneğin antropolojik çalışmalarda gözlemlenen tarımcı gruplara göre hayvancı gruplarda atayerli geleneklerin daha güçlü olması gibi eğilimlerin geçmiş toplumlarda da geçerli olup olmadığı belirlenebilecektir.